Οι λέξεις ως «όπλα» πολιτισμικής αλλαγής

Γράφει η Σωτηρία Ορφανίδου

---

ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ

Τεκνοθεσία, Υιοθεσία φυτού, Συμπερίληψη, Πολιτική ορθότητα, Ισότητα φύλων, Έξυπνο σπίτι, Πράσινο δίκτυο, Πράσινη καμπάνια, Μετανθρωπισμός, Ρομπότ, Τεχνητή Νοημοσύνη, Ψηφιακός συνομιλητής, Έλεγχος σκέψης, Σαράντος Καργάκος, Plant parenting, ChatGPT, chatbot.

---

• Ποιες είναι οι νέες τάσεις που μας επιφυλάσσει –ή μάλλον κατασκευάζει για εμάς– το σημερινό σύστημα;

• Πώς μπορούν οι λέξεις και η χρήση τους να γίνουν «όπλα» μιας ήπιας, τεχνητής πολιτισμικής αλλαγής;

• Πού τοποθετείται ο άνθρωπος σε σχέση με τα ζώα, τα φυτά, τις μηχανές, τους υπολογιστές;

• Είναι αλήθεια ότι διανύουμε μια εποχή όπου προάγεται η υποκατάσταση του (συν)ανθρώπου από ψηφιακές οντότητες;

• Ένας κατασκευασμένος πολιτισμός είναι μέσο επιβολής;

---

ΥΙΟΘΕΣΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΡΘΟΤΗΤΑ

Μέσα στο γενικότερο κλίμα των έντονων πολιτισμικών αλλαγών που χαρακτηρίζει την τελευταία πενταετία, πρόσφατα στη νομική ορολογία έκανε την εμφάνισή της η λέξη «τεκνοθεσία» σε αντικατάσταση της λέξης «υιοθεσία». Ο λόγος αυτής της αλλαγής ήταν η συμπερίληψη (sic) των δύο (και όχι μόνο;) φύλων, ως ακόμη ένα δείγμα συμμόρφωσης προς την πολιτική ορθότητα, η οποία πολύ συχνά επιτάσσει με σχεδόν απολυταρχικό τρόπο την ισότητα των φύλων. Βέβαια, όπως μπορεί να παρατηρήσει κανείς, η πολιτική ορθότητα εφαρμόζεται πολύ περισσότερο στη θεωρία και στη γραμματική των λέξεων παρά στην κοινωνική πρακτική.

ΥΙΟΘΕΣΙΑ… ΖΩΩΝ ΚΑΙ ΦΥΤΩΝ!

Ωστόσο, η λέξη «υιοθεσία» έχει βρει νέα χρήση, αφού χρησιμοποιείται πλέον για τα κατοικίδια ζώα, αλλά προσφάτως και για… τα φυτά! Η νέα τάση, σύμφωνα με τα ελληνικά ΜΜΕ που ακολουθούν τα ξενόγλωσσα κατά πόδας, είναι το λεγόμενο «plant parenting», δηλαδή η «υιοθεσία φυτού»¹. Και παρότι η φράση έχει χρησιμοποιηθεί ήδη στο πλαίσιο σχολικών περιβαλλοντικών προγραμμάτων, πλέον πλασάρεται ως νέα μόδα που απευθύνεται κυρίως στους ενοίκους των σύγχρονων αστικών διαμερισμάτων των μεγαλουπόλεων. Καθώς μέσα σε ένα σύγχρονο ή «έξυπνο» σπίτι (smart home) όλα είναι υπό έλεγχο, έξυπνες συσκευές, έξυπνοι διακόπτες, κάμερες, όλα συνδεδεμένα σε δίκτυο Wi-Fi και στο διαδίκτυο, η σύμπραξη των μέσων ενημέρωσης, ψυχαγωγίας και αγοράς προσθέτουν στη συνταγή το νέο χόμπι της «υιοθεσίας φυτών», που παράλληλα αποτελεί «καθήκον» απέναντι στον πλανήτη.

Φυσικά, σε τίποτα δεν διαφέρει στην πράξη η «υιοθεσία» φυτών από την καλλιέργεια ή τη φροντίδα των φυτών, όμως κάθε λέξη φέρει το ιδιαίτερο νόημά της και δεν επιλέγεται καθόλου τυχαία από τους εμπνευστές και κειμενογράφους που φροντίζουν για τη διασπορά αυτών των τάσεων. Οι λέξεις στην κοινή συνείδηση και στον νου των ανθρώπων έχουν τη δική τους δυναμική, το δικό τους αποτύπωμα και συνδέονται με συγκεκριμένες έννοιες και παραστάσεις. Έτσι, η χρήση της λέξης «υιοθεσία» για ένα φυτό ή η ιδέα ενός μικρού κατοικιδίου σε ένα καρότσι εντάσσει σταδιακά αυτές τις αναπαραστάσεις στην ίδια εννοιολογική κατηγορία στην οποία έως τώρα κυριαρχούσε το μοντέλο του παιδιού.

Ένας τέτοιος συνειρμός προκύπτει όταν αντικρίζουμε την εικόνα της διαφημιστικής καμπάνιας γνωστής εταιρείας τηλεπικοινωνιών με τίτλο «Πράσινο Δίκτυο-Πράσινη Καμπάνια» που παρουσιάστηκε το 2021. Το έφηβο κορίτσι κρατά μια πάνινη τσάντα που περιέχει μέσα το φυτό, ωστόσο το στήσιμο της εικόνας παραπέμπει σε μητέρα που κρατά το μωρό της στον μάρσιππο.

Κι ενώ είναι θεμιτό να διακατεχόμαστε από αισθήματα φιλοζωίας ή αγάπης για την κηπουρική και τα φυτά, θα πρέπει να αναρωτηθούμε πολύ σοβαρά εάν οι νέες εννοιολογικές παραστάσεις και οι εικόνες που δημιουργούνται είναι αντίστοιχα θεμιτές και υγιείς. Διότι, έως τώρα, η έννοια της γονεϊκότητας (parenting) καθώς και οι καταγεγραμμένες στο μυαλό μας εικόνες με μάρσιππους και καρότσια ήταν αποκλειστικά συνδεδεμένες με την ανθρώπινη γονεϊκότητα.

ΝΕΕΣ ΛΕΞΕΙΣ, ΝΕΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ, ΝΕΑ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ

Πρόκειται για τυχαία ή απλώς δημιουργικά εμπνευσμένη χρήση λέξεων; Πρόκειται για κάποιο τέχνασμα που συνδέεται με το μάρκετινγκ και απευθύνεται στο καταναλωτικό προφίλ των αποδεκτών; Ή μήπως φανερώνει μια νέα ρητορική, η οποία οδηγεί σε νέα νοητικά σχήματα, νέες έννοιες και νέες συνάψεις; Θα μπορούσαν τα παραπάνω να αποτελούν προετοιμασία του εδάφους για την εφαρμογή της μετανθρωπιστικής φιλοσοφίας, η οποία είναι γνωστό ότι υποδεικνύει την εξίσωση του ανθρώπου με τα ζώα, τα φυτά, τις μηχανές και τους υπολογιστές;²

Από το Cosmographie (1544) του Sebastian Münster, αλιευμένο από άρθρο που υποστηρίζει ότι υπάρχουν ρίζες του Μετανθρωπισμού στον Μεσαίωνα: https://criticalposthumanism.net/medieval-posthumanism

ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ (ΣΥΝ)ΑΝΘΡΩΠΟΥ;

Σήμερα στην πράξη βιώνουμε ήδη την αντικατάσταση του ανθρώπου από ρομπότ στην επικοινωνία. Συνομιλούμε με chatbots, η λειτουργία των οποίων βασίζεται στην Τεχνητή Νοημοσύνη, δηλαδή με ψηφιακούς συνομιλητές όταν καλούμε κάποιο τμήμα εξυπηρέτησης πελατών. Οι εφαρμογές ψηφιακών chatbots με τη μορφή εικονικών φίλων ή ακόμη και συντρόφων είναι ανησυχητικά δημοφιλείς. Σε ορισμένες χώρες, chatbot-ψυχολόγοι προσφέρουν συνεδρίες αποσπώντας θετικές κριτικές και οδηγοί αυτοκινήτων καταργούνται για να αντικατασταθούν από αυτόματα συστήματα πλοήγησης στα αυτοκινούμενα οχήματα.

Το σύγχρονο αυτό φαινόμενο δεν σχετίζεται με μια απλή αντικατάσταση του ανθρώπου σε μια εργασία, όπως στην περίπτωση ενός ανυψωτικού μηχανήματος που αντικαθιστά τους μύες ενός εργάτη ή μιας υπολογιστικής μηχανής που εκτελεί πράξεις αντικαθιστώντας το μυαλό του χρήστη της. Η αντικατάσταση −ή καλύτερα υποκατάσταση− του ανθρώπινου προσώπου συμβαίνει σε πιο κομβικές και βαθύτερες λειτουργίες, όπως η διαπροσωπική επικοινωνία και οι διαπροσωπικές σχέσεις.

Τεχνολογική εφαρμογή σε πειραματικό στάδιο, που επιτρέπει την προσομοίωση φιλιού μεταξύ ανθρώπων που βρίσκονται σε απόσταση, στο πλαίσιο του τομέα Lovotics: https://sdsmtnovum.org/2022/02/14/kissing-robots-can-technology-help-us-love/

Οι χρήστες της εφαρμογής ChatGPT έχουν ήδη διαπιστώσει ότι ο ψηφιακός συνομιλητής τους προσομοιάζει εντυπωσιακά σε ανθρώπινο συνομιλητή· εξηγεί, τεκμηριώνει, κάνει χιούμορ, φέρνει αντιρρήσεις, και υιοθετεί ένα ανθρώπινο στυλ επικοινωνίας, το οποίο μάλιστα τελειοποιεί με την πάροδο του χρόνου. Γίνεται όλο και πιο δύσκολο να διακρίνει κανείς εάν συνομιλεί με άνθρωπο ή μηχανή.

ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΜΕΝΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ

Το καίριο ζητούμενο, λοιπόν, είναι εάν και σε ποιο σημείο θα τεθεί κάποιο όριο σε αυτή τη διαδικασία αντι-/υπο-κατάστασης. Πού θα μπορούσε να οδηγήσει αυτός ο εμπλουτισμός της εννοιολογικής αναπαράστασης ενός μωρού με παραλλαγές που περιλαμβάνουν ένα σκυλάκι ή μια γλάστρα; Η αντικατάσταση του φίλου ή του συντρόφου με ένα chatbot; Όσο παράλογα κι αν φαίνονται σήμερα κάποια πράγματα, η εξοικείωση των ανθρώπων με νέες καταστάσεις που αλλάζουν με αργούς ρυθμούς είναι μια αυτόματη και βέβαιη διαδικασία.

Ο «εμβολιασμός» της γλώσσας επικοινωνίας μας με νέες λέξεις και έννοιες είναι ένα μέσο που αναπόφευκτα οδηγεί σε σταδιακή αλλαγή κουλτούρας και πολιτισμού.

Και παρότι η γλώσσα και η κουλτούρα έχουν παραδοσιακά μια αμφίδρομη σχέση και το ένα σύστημα επηρεάζει το άλλο, σήμερα ζούμε σε μια εποχή κατά την οποία η γλώσσα που χρησιμοποιείται μέσω της διαφήμισης και των ΜΜΕ έχει τη δύναμη να διαμορφώνει την κουλτούρα, την κοινή γνώμη και να εισάγει αργά αλλά σταθερά νέα ήθη και νέα σχήματα μέσω μιας έμμεσης επιβολής.

Όπως επισημαίνει ο Σαράντος Καργάκος:

«σήμερα δεν είναι οι λαοί που δημιουργούν τον πολιτισμό τους. Ο βιομηχανικός πολιτισμός επιλέγει τους λαούς· και τους επιβάλλεται. Και η επιβολή αρχίζει από τον έλεγχο της σκέψης και της γλώσσας»³.

Έτσι, μπορεί τώρα να μας φαίνεται απλώς άστοχη ή ανούσια η ασυνήθιστη χρήση μιας λέξης, όμως με οδηγό την επανάληψη στο μέλλον πιθανότατα θα ενσωματωθεί και στο δικό μας λεξιλόγιο, χωρίς να προκαλεί πλέον έκπληξη και έχοντας μεταφέρει τη σημασία της στις συνήθειες και τον τρόπο σκέψης μας, καθιστώντας μας δεκτικούς σε κάθε παραλογισμό και παραφωνία.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το ανωτέρω κείμενο αποτελεί εμπλουτισμένη εκδοχή του άρθρου που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Κυριακάτικη Δημοκρατία», 12/01/2025, σελ. 58.

1. Βλ. ενδεικτικά Τι είναι το plant parenting και γιατί είναι το νέο trend, 14/05/2024, σε:

https://www.protothema.gr/afieromata/all-about-home/article/1491247/ti-einai-to-plant-parenting-kai-giati-einai-to-neo-trend/

2. Περισσότερα για την εξίσωση ανθρώπου-ζώου-μηχανής βλ. Σωτηρία Ορφανίδου, «Μετανθρωπισμός: Η εξέλιξη ή το τέλος του Ανθρώπου;», εκδ. Διαδρομή, 2024, σελ. 63.

3. Σαράντος Καργάκος, Προβληματισμοί: Ένας διάλογος με τους νέους, τ. ΣΤ΄, εκδ. Gutenberg, 1989, σελ. 170.