Η απεικόνιση του Αγίου Δημητρίου στην βυζαντινή εικονογραφία
Κείμενο-Ρετρό 73.0: Τι έγραφε πριν από 54 χρόνια ο ακαδημαϊκός Ανδρέας Ξυγγόπουλος για τον τρόπο απεικόνισης των αγίων, εκθέτοντας ανεπανόρθωτα την σημερινή Εθνική Πινακοθήκη
Το σημερινό κείμενο-ρετρό, το οποίο βασίζεται σε ένα σπάνιο τεύχος του περιοδικού «ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ» του έτους 1971, είναι το 73ο της κατηγορίας αυτής, η οποία δημιουργήθηκε για να βοηθήσει τους Έλληνες αναγνώστες να επανασυνδεθούν με το ξεχασμένο παρελθόν τους και έτσι να μπορέσουν να αντιληφθούν πόσο μεγάλη και επικίνδυνη είναι η λοξοδρόμηση του ελληνικού έθνους από το γαλανόλευκο αγκυροβόλιό του.
Ο αείμνηστος Ανδρέας Ξυγγόπουλος, καθηγητής της Βυζαντινής αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ήταν βαθύς γνώστης της βυζαντινής εικονογραφίας και με το κείμενό του «ΟΙ ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ», που θα παρατεθεί αυτούσιο παρακάτω, μας βοηθεί να κατανοήσουμε τον ασύλληπτο εμπαιγμό του ελληνικού λαού από την Διευθύντρια της (κατ’ όνομα μόνο) Εθνικής Πινακοθήκης, την υπουργό (καταστροφής του ελληνικού) πολιτισμού Λίνα Μενδώνη και όλους εκείνους που δεν δίστασαν να συμπράξουν συνωμοτικά και ανθελληνικά, επιχειρώντας ξεδιάντροπα να μας κάνουν να χάσουμε το μυαλό μας (φαινόμενο της «φρενοβλαβοποίησης», αγγλιστί: gaslighting) και να πιστέψουμε ότι στην έκθεση «Η σαγήνη του αλλόκοτου» εκτέθηκαν έργα θρησκευτικής Τέχνης, ενώ επρόκειτο για ύπουλη άσκηση αντιχριστιανικής προπαγάνδας.
Πέρα από το άρθρο του Ξυγγόπουλου, στο σημερινό ρετρό-κείμενο αναδεικνύεται και ένα σχόλιο που είχε κάνει ο χαράκτης Κώστας Μαλάμος στο ίδιο τεύχος της «ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗΣ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ» (1971), όπου μετέφερε τα λόγια του τότε Διευθυντή της Πινακοθήκης Μαρίνου Καλλιγά, τα οποία είναι άκρως αποκαλυπτικά για την θεαματική λοξοδρόμηση του σημερινού μουσείου από τον αρχικό προορισμό του.
Υπενθυμίζεται ότι, συνδυαστικά με τα κείμενα-ρετρό, έχει δημιουργηθεί και η κατηγορία «μνημονικός εμβολιασμός», προκειμένου να ενισχυθεί το «διανοητικό ανοσοποιητικό» των Ελλήνων αναγνωστών με τα αναγκαία πνευματικά-αφυπνιστικά «αντισώματα».
Το παρόν ιστολόγιο έφθασε να αριθμεί περίπου 6.000 εγγεγραμμένους, αλλά εξ αυτών μόνο ένα πολύ μικρό ποσοστό αναγνωστών έχουν αισθανθεί την ανάγκη να προσφέρουν το συμβολικό ποσό των 5 € μηνιαίως ή των 50 € ετησίως ως ελάχιστη αναγνώριση της ασύλληπτα κοπιώδους προσπάθειας που καταβάλλεται για να διαδίδεται συστημστικά η αντισυστημική αλήθεια.
Σημειωτέον ότι δεκάδες ιστολόγια ή ακόμη και μικρές εφημερίδες (ΜΑΚΕΛΕΙΟ, ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΩΡΑ κ.λπ.) έχουν αναπαραγάγει αυτούσια πολλά από τα κείμενα που αναρτώνται σε αυτόν εδώ τον χώρο.
Για να καταστεί εφικτή η συνέχιση, πόσω μάλλον η βελτίωση αυτής της προσπάθειας, απαιτείται η ελάχιστη αλληλεγγύη των αναγνωστών, ώστε να μην είναι αναγκαία η παράλληλη ενασχόληση με άλλες εργασίες, και έτσι ο διαχειριστής να μπορεί να αφοσιωθεί απερίσπαστος στον στόχο της ενημέρωσης και της αφύπνισης του αναγνωστικού κοινού.
Δεν πρέπει να παροράται ότι τα περισσότερα κείμενα που αναρτώνται στο ιστολόγιο TRUTH REVEALED είναι απολύτως πρωτότυπα, καρπός άλλοτε πολύωρης και άλλοτε πολύημερης έρευνας, μελέτης και συγγραφής με συνδυαστική επισκόπηση και αξιοποίηση παλαιών και νέων βιβλίων, εφημερίδων ή περιοδικών όχι μόνο της ημεδαπής αλλά και της αλλοδαπής.
Λεπτομέρειες σχετικά με την συνδρομή υπάρχουν στον ακόλουθο σύνδεσμο:
kvathiotis.substack.com/subscribe
Γράφει ο Κωνσταντίνος Ι. Βαθιώτης
I. Η ΠΑΡΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΘΕΙΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΕΝ ΕΤΕΙ 2025
Είναι νωπή ακόμη η μνήμη μας από την θλιβερή έκθεση με τίτλο «Η σαγήνη του αλλόκοτου», η οποία έλαβε χώρα στην κατ’ όνομα μόνο Εθνική Πινακοθήκη, αφού σε αυτήν εκτέθηκαν τέσσερα βλάσφημα ψευδοκαλλιτεχνήματα ενός μέχρι τότε παντελώς άσημου χαράκτη, που αξιοποιήθηκε από την διεύθυνση του μουσαντένιου μουσείου ως αιχμή του δόρατος για την υλοποίηση μίας ακόμη αντιχριστιανικής (και, ταυτοχρόνως, αντίχριστης) προπαγάνδας με όχημα την Τέχνη.
Η προηγούμενη φορά που εξαπολύθηκε καλλιτεχνική επίθεση εναντίον της θρησκείας της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας ήταν το 2003 στην έκθεση Outlook, όπου είχε εκτεθεί ένας φρικαλέος πίνακας του Βέλγου κακοτέχνη Φιλίπ ντε Κορντιέ, ο οποίος δεν είχε παραμορφώσει την εικόνα των Θείων προσώπων αλλά είχε κάνει κάτι πολύ χειρότερο: στην εικόνα του Εσταυρωμένου είχε παρεμβάλει ένα όργανο το οποίο ασχημονούσε κατά τρόπο σοκαριστικό.
Κι όμως, αυτόν τον πίνακα εγκωμίασε καθηγητής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών στην ομιλία του κατά την εκδήλωση που οργάνωσε τον Μάιο του τρέχοντος έτους η «Αντεθνική Σατανοθήκη» με αντικείμενο την ελευθερία της τέχνης.
Τον Δεκέμβριο του 2003, με αφορμή τον ίδιο αντιχριστιανικό και αντίχριστο πίνακα, είχε βρει την ευκαιρία η εφημερίδα «Ελευθεροτυπία» να οργιάσει εναντίον της ορθόδοξης πίστης μας και να χλευάσει ανελέητα όποιον τολμούσε να αρνηθεί την καλλιτεχνική αξία του βλάσφημου πίνακα και να ζητήσει την άμεση απόσυρσή του.
Από τους πολιτικούς της Νέας Δημοκρατίας, όταν ακόμη το κόμμα αυτό δεν είχε απεμπολήσει, όπως σήμερα, και τα τελευταία ψήγματα ορθόδοξου προσανατολισμού, πρωταγωνιστικό ρόλο υπέρ της απόσυρσης του έργου είχε διαδραματίσει ο Μιλτιάδης Έβερτ, ο οποίος είχε απειλήσει την κυβέρνηση ότι, αν δεν πράξει τα δέοντα, θα αναγκασθεί να απομακρύνει ο ίδιος με χρήση βίας τον επίμαχο πίνακα.
Εν τέλει, ο Υπουργός Πολιτισμού και καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου Ευάγγελος Βενιζέλος διέταξε την απόσυρσή του, δηλώνοντας:
«και η τέχνη συναντά ορισμένα όρια, τα οποία θέτει είτε ο νόμος είτε η κοινωνική δεκτικότητα» (βλ. π.χ. εφημ. «Ελευθεροτυπία», 13.12.2003, σελ. 41)1.
Δεν χρειάζεται να σχολιασθούν ξανά σε αυτό το κείμενο οι αδι-ανόητες δηλώσεις της διευθύντριας της «Αντεθνικής Σατανοθήκης», η οποία κατ’ επανάληψιν έχει προσπαθήσει να φρενοβλαβοποιήσει το ελληνικό λαό, υποστηρίζοντας ότι τα αντιχριστιανικά έργα του προστατευόμενου χαράκτη δεν είναι σαφές αν μπορούν να συσχετισθούν με τα Θεία πρόσωπα της εκκλησίας μας, κάνοντας «γαργάρα» τις επιγραφές που συνοδεύουν τα βλάσφημα έργα, τα οποία, μάλιστα, αποκαλούνταν «εικονίσματα»2.
Ακόμη κι ένα μικρό παιδί θα μπορούσε να αντιληφθεί ότι o αυτοκράτορας είναι γυμνός, δηλ. ότι τα απαραδέκτως παραμορφωμένα πρόσωπα ήταν εκείνα της Παναγίας, του Χριστού, του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Χριστοφόρου.
Αποκαλυπτικές των ξεκάθαρα αντιχριστιανικών κινήτρων του χαράκτη των βλάσφημων έργων είναι οι θέσεις που διετύπωσε ο ίδιος στις 16 Απριλίου 2025 στην Θεσσαλονίκη, όντας προσκεκλημένος σε σεμινάριο που διοργάνωσαν στο δημοτικό θέατρο της περιοχής ο δήμος Νεάπολης Συκεών και η Ένωση Εκπαιδευτικών Εικαστικών Μαθημάτων, το οποίο απευθυνόταν στους εκπαιδευτικούς που διδάσκουν εικαστικά στα σχολεία της Βορείου Ελλάδας.
Αποσπάσματα της ομιλίας του μεταδόθηκαν στην εκπομπή BETTY DIRECT από το κανάλι της στο youtube (βλ. ακολούθως το αναρτώμενο βίντεο, λεπτό 01:40 επ.).
Ειδικότερα, ο χαράκτης ομολόγησε, μεταξύ άλλων, ότι:
«όταν έμπαινε σε εκκλησία οι εικόνες τον τρόμαζαν και τον απωθούσαν», καθώς ήταν σαν να του έλεγαν «έλα με το μέρος μας αλλιώς είσαι εχθρός μας, είσαι αμαρτωλός και θα πας στην αιώνια κόλαση». Έκανε λόγο για «αιωρούμενο εκφοβισμό», υποστηρίζοντας ότι «η θρησκεία είναι ένα μέσο καταστολής και ελέγχου της κοινωνίας», αλλά και ότι είναι «το πιο κιτς στοιχείο της λαογραφίας μας». Ακολούθως, είπε ότι η θρησκεία είναι μια «αληθινή τραγωδία με μπόλικο σκοταδισμό και παρωπίδες». Σε ό,τι αφορά τους αγίους, όπως π.χ. τον Άγιο Γεώργιο, τους αποδοκίμασε, θεωρώντας τους υπεύθυνους για τους παγκόσμιους πολέμους της εποχής τους, αφού «σκότωναν τους αλλόθρησκους εις το όνομα του Θεού από τον 11ο έως τον 15ο αιώνα». Παραδέχθηκε δε ότι «ο εικαστικός καλλιτέχνης μορφοποιεί τα συναισθήματά του».
Υπό το φως αυτών των θέσεων δεν καταλείπεται η παραμικρή αμφιβολία ότι τα παραμορφωμένα πρόσωπα των παραπάνω Θείων προσώπων μορφοποιούν ακριβώς όλα αυτά τα αρνητικά συναισθήματα από τα οποία απεκάλυψε ο συγκεκριμένος καλλιτέχνης ότι διακατέχεται.
Οι διαβολικές παραμορφώσεις των Θείων προσώπων με εντελώς ανάποδη απεικόνιση σε σχέση με την ορθόδοξη, είναι προφανές ότι αντανακλούν το μίσος του καλλιτέχνη για την θρησκεία και, ειδικότερα, για την θρησκεία της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας. Ως εκ τούτου, το μίσος αυτό, όπως έχει αποτυπωθεί στα έργα του, δύναται κατ’ εξοχήν να προσβάλει στο έπακρο τα θρησκευτικά αισθήματα των πιστών Ορθοδόξων Χριστιανών κι έτσι να καλλιεργήσει κλίμα αμοιβαίας διχόνοιας μεταξύ αυτών και των ένθερμων υποστηρικτών του συγκεκριμένου καλλιτέχνη, στον οποίο δίδεται προκλητικά βήμα από επίσημους φορείς, προκειμένου να διασπείρει τις αντιθρησκευτικές και, ειδικότερα, αντιχριστιανικές αντιλήψεις του, «επιμορφώνοντας», κατά κραυγαλέα παράβαση του άρ. 16 παρ. του Συντάγματος (όπου ρητώς ορίζεται ότι «η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του Kράτους και έχει σκοπό την […] ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης»), ακόμη και εκπαιδευτικούς που διδάσκουν εικαστικά στα ελληνικά σχολεία.
Την σύνδεση των έργων του με τον διάβολο ομολογεί ο ίδιος ο χαράκτης σε συνέντευξη που είχε δώσει στο Art22.gr3. Εκεί είχε πει ότι:
«οι Άγιοι λοιπόν και οι Παναγίες στα έργα μου, έχουν τον ρόλο που πήραν από την ίδια την ιστορία του ανθρώπου: σύμβολα δύναμης, στιβαρότητας, θέλησης, πείσματος, υποταγής και εξουσίας. Έναν ρόλο ικανό για όλα. Έναν ρόλο σχεδόν διαβολικό, ικανό να διαπράξει οποιαδήποτε τρέλα, αρκεί να πάρει την εντολή από τον εκάστοτε άρχοντα –καθοδηγητή. Έναν ρόλο που τελικά είναι τόσο κοντά στην ανθρώπινη φύση, αλλά ταυτόχρονα είναι μακριά από την ίδια την φύση. Έτσι λοιπόν οι άγιοι και τα σύμβολα των θρησκειών παίρνουν στα έργα μου το μέρος του κακού που εναντιώνονται στην αγνότητα».
ΙΙ. Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ Ο ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΑΝΔΡΕΑ ΞΥΓΓΟΠΟΥΛΟ
Α. ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΕΠΟΧΗ
Ενόψει των ανωτέρω, και με αφορμή τον εορτασμό της μνήμης του Αγίου Δημητρίου, αξίζει να θυμηθούμε τι είχε διαπιστώσει για τις απεικονίσεις της μορφής του μεγάλου αυτού Αγίου μας στο ετήσιο περιοδικό «Φιλολογική Πρωτοχρονιά» του 1971 ο Ανδρέας Ξυγγόπουλος (1891-1979), τακτικός καθηγητής της Βυζαντινής αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης:
Μολονότι η βυζαντινή εικονογραφία είναι τέχνη ζωντανή, πράγμα που σημαίνει ότι ο τρόπος παραστάσεως των ιερών προσώπων δεν είναι σταθερός, τα χαρακτηριστικά της μορφής των Αγίων παρέμεναν αμετάβλητα.
Πού να φανταζόταν ο αείμνηστος Ανδρέας Ξυγγόπουλος, 54 χρόνια μετά την δημοσίευση εκείνου του κειμένου του, ότι:
α) θα εμφανιζόταν ένας Έλληνας χαράκτης, στα έργα του οποίου θα απεικονίζονταν με ανάποδο-διαβολικό τρόπο τα ιερά πρόσωπα της εκκλησίας μας, πυλώνες της ορθόδοξης πίστης μας,
β) τα έργα αυτά θα τοποθετούνταν σε περίοπτη θέση μέσα στην Εθνική Πινακοθήκη, έναν χώρο που υποτίθεται ότι προορίζεται για την ανάδειξη των έργων Τέχνης τα οποία συνδέονται άρρηκτα με τον ελληνικό πολιτισμό4,
γ) θα υπήρχε μόνο ένας βουλευτής του ελληνικού κοινοβουλίου, ο Νίκος Παπαδόπουλος, Πρόεδρος πλέον του κόμματος «ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΑΛΜΟΣ», ο οποίος θα τολμούσε να πράξει το αυτονόητο, δηλ. να αποκαθηλώσει τα βλάσφημα έργα, αφού προηγουμένως οι προσπάθειές του να πείσει την διεύθυνση της πινακοθήκης και την αρμόδια υπουργό για την αποσύρσή τους θα έμεναν άκαρπες,
δ) τα τύποις πατριωτικά κόμματα «ΝΙΚΗ» και «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΥΣΗ» θα αποδοκίμαζαν ακόμη και την χρήση ήπιας βίας για την αποκαθήλωση των βλάσφημων ψευτοεικονισμάτων, υποκρινόμενα (κατ’ υιοθέτηση της λογικής του ανάποδου κόσμου) ότι η βίαιη αυτή ενέργεια, η οποία είχε ως συνέπεια μόνο την θραύση του προστατευτικού τζαμιού δύο πινάκων ενώ, κατά τα λοιπά, έμεινε άθικτη η υλική τους υπόσταση, συνιστά παράδειγμα προς αποφυγήν ιδίως για παιδιά (στην πραγματικότητα, επρόκειτο για παράδειγμα προς μίμησιν) και
ε) η συμπαγής πλειοψηφία των επιδραστικών προσωπικοτήτων θα έβγαζε από τον αντιχριστιανικό φοριαμό τα γνωστά κοσμητικά επίθετα (θρησκόληπτος, σκοταδιστής, ακροδεξιός κ.λπ.) που έχουν παγιωθεί για τον χλευασμό όποιου τολμά να υπερασπίζεται στις πονηρές μέρες μας τα ιερά και τα όσια της πατρίδας και της ορθοδοξίας, ενώ η αντίδραση της επίσημης εκκλησίας αλλά και των μητροπολιτών ή ιερέων θα ήταν απογοητευτικά χλιαρή.
Β. ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΚΥΝΟΚΕΦΑΛΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ
Σημειωτέον ότι ο Ανδρέας Ξυγγόπουλος είχε πραγματευθεί και το ζήτημα αν οι κυνοκέφαλες εικόνες τoυ Αγίου Χριστοφόρου ανήκουν στη γνήσια ορθόδοξη παράδοση5.
Επ’ αυτού αποφαίνεται τα κάτωθι:
«Όποιος εξετάζει τις παραστάσεις του Αγίου Χριστοφόρου με κεφάλι σκύλου σε τοιχογραφίες, σε φορητές εικόνες, ακόμη δε και σε μικρογραφίες χειρογράφων θα διαπιστώσει ότι πρόκειται περί λαϊκών έργων τής προχωρημένης Τουρκοκρατίας, ιδίως τού 17ου και τού 18ου αιώνα. Καμία δηλαδή παράσταση του Αγίου κυνοκεφάλου δεν είναι (αν δεν απατώμαι), γνωστή από τους βυζαντινούς χρόνους.
Υπήρχε όμως ασφαλώς κάποια παλιά λαϊκή παράδοση, την οποία σθεναρά απεκήρυσσε η Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης. Αυτό προκύπτει σαφώς από το Συναξάρι, όπου στην 9η Μαΐου γράφονται τα εξής:
Περὶ τούτου τοῦ ἐνδόξου καὶ μεγαλομάρτυρος (δηλαδὴ τοῦ Χριστοφόρου) τερατώδη λέγεται τινα καὶ παράδοξα, ὅτι τε κυνοπρόσωπος ἢν ἐκ τῆς χώρας τῶν τοὺς ἀνθρώπους κατεσθιόντων καὶ ὅτι πρότερον ἀνθρώπους ἤσθιεν, ὕστερον δὲ μετὰ τὸ πιστεῦσαι Χριστῷ μετεμορφώθη. Οὐκ ἔστι δὲ τοῦτο, οὐκ ἔστιν ἀλλὰ τινὲς αὐτὸν οὕτως ὑπενόησαν διὰ τὸ ἐθνικὸν καὶ ἄγριον καὶ φοβερόν».
Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Ξυγγόπουλος είναι το ακόλουθο:
«η Ορθόδοξη εικονογραφία και κατά τους βυζαντινούς χρόνους και μετά την Άλωση ουδέποτε τον απεικόνισε με κεφάλι σκύλου. Μόνο περί τα τέλη ίσως του 17ου και κατά τον 18ο αιώνα εμφανίζεται ο τύπος του κυνοκεφάλου Αγίου».
Ολοκληρώνει δε το κείμενό του με την εξής διευκρίνιση:
«Όπως παρατήρησε ήδη ο Grabar, ο τύπος του Αγίου με κεφάλι σκύλου προήλθε από Ασιατικές παραδόσεις περί ενός μυθικού γένους κυνοκεφάλων.
Η παράδοση αυτή βέβαια υπήρχε και διαφαίνεται στα περί του Χριστοφόρου κείμενα, χωρίς όμως να επηρεάσει, όπως είδαμε, την απεικόνιση του Αγίου κατά τούς βυζαντινούς και τούς μετά την Άλωση χρόνους μέχρι το τέλος τού 17ου αιώνα. Μόνο από την εποχή εκείνη και κατά τον 18ο αιώνα “μερικοί αμαθείς αγιογράφοι”, όπως τους χαρακτηρίζει ο Νικόδημος ο Αγιορείτης […], έχοντας παρανοήσει το κείμενο του Συναξαρίου, κατά το οποίο ο άγιος ήταν “κυνοπρόσωπος”, τον εικόνισαν έτσι. Μία τέτοια παρανόηση εξηγείται, αν λάβουμε υπ’ όψιν ότι κατά τους χρόνους αυτούς, τα τέλη δηλαδή του 17ου και τον 18ο αιώνα, είναι η εποχή, κατά την οποία η παλαιά Ορθόδοξη εικονογραφική παράδοση είχε πλέον εξασθενήσει και οι επαρχιακοί λαϊκοί αγιογράφοι την είχαν σχεδόν εντελώς παρανοήσει».
Ουδόλως, φυσικά, μας εκπλήσσει ότι οι ανωτέρω διευκρινίσεις του έγκριτου καθηγητή και ακαδημαϊκού Ξυγγόπουλου δεν ελήφθησαν υπ’ όψιν ούτε από εκείνους που ενορχήστρωσαν την αντιχριστιανική έκθεση της «Σαγήνης του αλλόκοτου», χρησιμοποιώντας ως προκάλυμμα του βλάσφημου μπόγια τον Γκόγια, ούτε από εκείνους που συμμετείχαν στην εκδήλωση για την ελευθερία της Τέχνης, διάβαζε ανάποδα: του καθαγιασμού της καλλιτεχνικής ασυ-δοσίας και της ελληνοχριστιανικής προ-δοσίας.
Γ. ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΞΥΓΓΟΠΟΥΛΟΥ ΣΤΗΝ «ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ» ΤΟΥ 1971
Ακολουθεί το κείμενο του Ανδρέα Ξυγγόπουλου από την «Φιλολογική Πρωτοχρονιά» του 1971, το οποίο παρουσιάσθηκε πριν από λίγο καιρό μπροστά στα μάτια μου μετά από πολύμηνη έρευνα στα παλαιοβιβλιοπωλεία της Αθήνας. Οι τίτλοι έχουν τεθεί από μένα προς διευκόλυνση του αναγνώστη.
ΟΙ ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
Τοῦ κ. Α. ΞΥΓΓΟΠΟΥΛΟΥ, Τῆς ᾿Ακαδημίας ᾿Αθηνῶν
1. ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ: ΤΕΧΝΗ ΖΩΝΤΑΝΗ
Πίστευαν ἄλλοτε, ἴσως μερικοί πιστεύουν ἀκόμα καὶ σήμερα, πὼς ἡ εἰκονογραφία, ἡ ἀπεικόνιση δηλαδὴ τῶν ἱερῶν προσώπων, εἶναι στὴ βυζαντινή ζωγραφικὴ ἕνα ἀπολίθωμα. Ὅτι δηλαδὴ ὁ τρόπος ποὺ εἰκονίζονται οἱ Ἅγιοι δὲν ἄλλαξε σ᾿ ὅλη τὴ μακραίωνη μεσαιωνική μας τέχνη. Αὐτὸ ὅμως δὲν μπορεῖ πιὰ σήμερα νὰ ὑποστηριχτή σοβαρά. Ἡ μελέτη τῶν ἀπειράριθμων μνημείων, ποὺ σήμερα γνωρίζουμε, πείθει πὼς ἡ βυζαντινὴ εἰκονογραφία, ὅπως καὶ γενικώτερα ἡ βυζαντινή ζωγραφική, ἦταν μιὰ τέχνη ζωντανή, ποὺ μὲ τοὺς αἰῶνες ἄλλαζε μορφή, ἄλλαζε ἀκόμα καὶ τρόπο παραστάσεως τῶν ἱερῶν προσώπων, σύμφωνα μὲ τὶς ἰδέες καὶ μὲ τὰ καλλιτεχνικά ρεύματα τῆς κάθε ἐποχῆς.
2. ΑΜΕΤΑΒΛΗΤΑ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΜΟΡΦΗΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ
Τὸ μόνο ποὺ οἱ ἁγιογράφοι δὲν τοὺς ἦταν δυνατὸ ν᾿ ἀλλάξουν, ἦταν τὰ χαρακτηριστικὰ τῆς μορφῆς τῶν ῾Αγίων, χαρακτηριστικά ποὺ ξεκινοῦν, γιὰ πολλοὺς ἀπ᾿ αὐτούς, ἀπὸ τὰ πρῶτα ἀκόμα χριστιανικά χρόνια καὶ φτάνουν ὥς σήμερα.
Καὶ εἶναι ἄξιο νὰ παρατηρηθῆ ὅτι στὴν Ἑρμηνεία τῶν ζωγράφων, τὸ πασίγνωστο βιβλίο ποὺ ἔγραψε στο ῞Αγιον Ὄρος ὁ ἱερομόναχος Διονύσιος ἀπὸ τὸ Φουρνᾶ ἀνάμεσα στὰ χρόνια 1728 και 1733, ἡ περιγραφὴ τῆς μορφῆς τοῦ κάθε ῾Αγίου εἶναι ἀπόλυτα σχεδὸν ὅμοια μὲ τὶς παλαιότατες εἰκόνες του.
Στὸ βιβλίο αὐτό, ποὺ εἶναι ἡ χρονικὰ τελευταία μορφὴ τῆς παλιᾶς παραδόσεως, οἱ ῞Αγιοι ἔφτασαν νὰ χαρακτηρίζονται μόνο σχεδὸν ἀπὸ τὸ σχῆμα τῶν γενειῶν καὶ τῶν μαλλιῶν: νέος ἀγένειος, νέος μουστακίζων, νέος ὀξυγένης, γέρων σγουροκέφαλος κοντογένης, γέρων οξυγένης, γέρων φαλακρός στρογγυλογένης κ.ἄ.
3. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
Στὸ μικρὸ τοῦτο σημείωμα θὰ πάρουμε γιὰ παράδειγμα τὴν ἐξέλιξη τῆς παραστάσεως ἑνὸς ἀπὸ τοὺς πιὸ ἀγαπητοὺς στὸν ἑλληνικό λαό Αγίους, τοῦ ῾Αγ. Δημητρίου.
Στὸ περίφημο Βιβλίο τῶν θαυμάτων τοῦ ῾Αγίου Δημητρίου, ἕνα ἐξαιρετικά πολύτιμο κείμενο, ποὺ εἶναι ἡ μόνη σχεδόν πηγὴ γιὰ τὴν ἱστορία τῆς περιόδου τῶν σλαβικῶν ἐπιδρομῶν στὴ Θεσσαλονίκη, στὸ βιβλίο λοιπὸν αὐτὸ περιγράφονται συχνά ἐμφανίσεις τοῦ Ἁγίου σὲ κρίσιμες γιὰ τὴ Θεσσαλονίκη στιγμές, ἰδίως σὲ πολιορκίες ἀπὸ τοὺς Σλάβους.
4. ΛΕΥΚΗ ΧΛΑΜΥΔΑ
Ὁ συγγραφέας του δὲν παραλείπει πολὺ συχνὰ νὰ περιγράψη τὸν ῞Αγιο. Σὲ μιὰν ἀπὸ τὶς περιγραφὲς αὐτὲς μᾶς λέει πὼς ἦταν ὅμοιος μὲ τὶς εἰκόνες του τὶς ἀρχαιότερες. Αὐτὲς οἱ ἀρχαιότερες εἰκόνες του δὲν ἦταν ἄλλες ἀπὸ τὶς παλιές, ποὺ οἱ πιστοὶ λάτρευαν στὴν περίφημη ἐκκλησία του τῆς Θεσσαλονίκης. Αὐτὲς βέβαια δὲν σώζονται σήμερα, ἀλλὰ ἔχουμε τὰ μωσαϊκὰ τῆς ἐκκλησίας τοῦ 5ου, 6ου και 7ου αἰῶνα. Σ’ αὐτά, ποὺ ἀσφαλῶς ἀντιγράφουν τὶς παλιές λατρευτικὲς εἰκόνες, ὁ ῞Αγιος εἶναι ἀγένειος, μὲ χλαμύδα πάντα σχεδὸν λευκὴ καὶ μὲ τὰ χέρια ὑψωμένα σὲ σχῆμα δεήσεως.
Ἄν ὅμως ὁ ῞Αγιος ἀπὸ τὴν παλαιοχριστιανικὴ ἐποχὴ ὥς σήμερα διατήρησε τὸ ἴδιο νεανικὸ καὶ ἀγένειο πρόσωπο, δὲν συμβαίνει τὸ ἴδιο καὶ μὲ τὸν τρόπο που παριστάνεται ἀπὸ τὸν 7ο αἰῶνα καὶ ὕστερα.
5. ΣΙΔΕΡΕΝΙΑ ΠΑΝΟΠΛΙΑ
Στὸ πρῶτο μέρος του Βιβλίου τῶν θαυμάτων ὁ ῞Αγιος φοράει, ὅπως εἴδαμε, λευκή χλαμύδα. Στὸ δεύτερο μέρος ὅμως τοῦ ίδιου κειμένου, ποὺ γράφτηκε ὕστερ᾽ ἀπὸ τὸν 7ον αἰῶνα, ἡ παράσταση τοῦ Ἁγίου ἀλλάζει. Τώρα πιὰ δὲν περιγράφεται μὲ τὴ χλαμύδα, ἀλλὰ μὲ σιδερένια πανοπλία, στὸ χέρι του κρατάει σπαθὶ καὶ εἶναι καβαλλάρης. Τώρα πιά δηλαδὴ εἶναι στρατιώτης καὶ μὲ τὸν τύπον αὐτὸν ἐμφανίζεται στὶς εἰκόνες του τὶς μεταγενέστερες ἀπὸ τὸν 7ο αιώνα.
Μιὰ οὐσιαστικὴ λοιπόν μεταβολὴ ἔγινε στὴν παράσταση τοῦ ῾Αγίου, μεταβολὴ ποὺ δὲν μποροῦμε νὰ ὑποθέσουμε πὼς εἶναι τυχαία. Ποιὰ εἶναι ἡ αἰτία ποὺ τὴν προκάλεσε;
Διαβάζοντας κανεὶς καὶ τὰ σχολικὰ ἀκόμα ἐγχειρίδια, ἀλλὰ καὶ τὰ σοφώτερα βιβλία γιὰ τὴ βυζαντινή ζωή, σχηματίζει μιὰ μονόπλευρη πάντα γνώμη. Νομίζει δηλαδὴ πὼς ἡ ζωὴ τῶν Βυζαντινῶν κυλοῦσε μὲ τὶς βασιλικές πομπές, μὲ τὰ θεάματα τοῦ Ἱπποδρόμου καὶ μὲ τοὺς θριάμβους τῶν αὐτοκρατόρων, ποὺ γύριζαν νικητὲς ἀπὸ τοὺς πολέμους. Καὶ ἀκόμα πὼς οἱ λόγιοι καὶ οἱ μοναχοὶ περνοῦσαν τὸν καιρό τους μὲ ἀτέρμονες θεολογικές συζητήσεις καὶ μὲ τὴ συγγραφὴ ἀτελεύτητων βιβλίων κατὰ Λατίνων, περὶ τῆς ἐκπορεύσεως τοῦ ῾Αγίου Πνεύματος, περὶ τοῦ ἀκτίστου φωτὸς καὶ τὰ ὅμοια. Ἡ εἰκόνα ὅμως αὐτὴ εἶναι μιὰ μονάχα ὄψη του μεγάλου πολύπτυχου, ποὺ παρουσιάζει ὁ βυζαντινὸς μεσαίωνας.
6. ΑΚΡΙΤΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΕΜΙΣΤΕΣ ΑΓΙΟΙ
Πολὺ μακριὰ ἀπὸ τὴ Βασιλεύουσα, στὶς ἀνατολικὲς ἰδίως ἐπαρχίες, ἐκεῖ στὰ σύνορα του Βυζαντινοῦ κράτους, ζοῦσε ἕνας κόσμος πολύ διαφορετικός, ποὺ παρουσίαζε μιὰν ὄψη τῆς βυζαντινῆς ζωῆς πολὺ διαφορετική. Ἐκεῖ ζοῦσαν οἱ φύλακες τῶν συνόρων, οἱ περίφημοι ἀκρίτες, ποὺ διαρκῶς πολεμοῦσαν μὲ τοὺς ἐπιθετικοὺς γείτονες. Οἱ συνεχεῖς ἀγῶνες ἔκαναν ὥστε στὰ μέρη ἐκεῖνα ν᾿ ἀναπτυχθῆ ἕνα πνεῦμα στρατιωτικὸ καὶ πολεμικό, ποὺ φτάνει στὴ μεγαλύτερή του ἀκμὴ τὴν ἐποχὴ τῶν στρατηλατῶν αὐτοκρατόρων, τοῦ Βασιλείου τοῦ Μακεδόνα, τοῦ Νικηφόρου Φωκᾶ, τοῦ Τζιμισκή, τοῦ Βασιλείου τοῦ Βουλγαροκτόνου.
Ἡ σωματικὴ δύναμη, ἡ παλικαριὰ καὶ τὸ θάρρος, ἡ πολεμικὴ ἐπιδεξιότητα, τὸ γενναῖο καὶ ὑψηλό φρόνημα, ἡ μεγαλοψυχία εἶναι τὰ ἰδεώδη τοῦ ἡρωικοῦ αὐτοῦ κόσμου. Εκφραση τοῦ ἡρωικοῦ αὐτοῦ πνεύματος εἶναι τὰ περίφημα ἀκριτικὰ τραγούδια τῆς ἐποχῆς ἐκείνης. Οἱ ἥρωες τῶν τραγουδιῶν αὐτῶν εἶναι ξακουστοὶ ἀκρίτες, ὁ Κωνσταντᾶς, ὁ ᾿Ανδρόνικος, ὁ Φωκᾶς κι᾿ ὁ περιφημότερος ἀπ’ ὅλους ὁ Διγενής.
Αὐτὸ λοιπὸν τὸ ἡρωικὸ πνεῦμα τῶν ἀκριτικῶν ἐπαρχιῶν τοῦ Κράτους εἶχε ἄμεση καὶ ἰσχυρὴ ἐπίδραση στις θρησκευτικὲς ἀντιλήψεις, ἀλλὰ καὶ στὴν ἀπεικόνιση τῶν στρατιωτικῶν ῾Αγίων, ποὺ ἀνάμεσά τους ὁ Δημήτριος ἔχει τὴν πρώτη θέση.
Οἱ πολεμιστές ῞Αγιοι γίνονται τώρα οἱ προστάτες τῶν ἀκριτῶν καὶ τῶν στρατιωτῶν. Στὸ μεσαιωνικό μας ἔπος τοῦ Διγενῆ ᾿Ακρίτα διαβάζουμε πὼς ὁ ἥρωας ἔκανε τὶς ἀνδραγαθίες του μὲ τὴ βοήθεια
τῶν ἀθλοφόρων και μεγάλων μαρτύρων
Θεοδώρων τε τῶν πανενδοξοτάτων
τοῦ Στρατηλάτου καὶ τοῦ Τήρωνος ἅμα,
τοῦ πολυάθλου γενναίου Γεωργίου
καὶ θαυματουργοῦ καὶ μάρτυρος μαρτύρων
ἐνδοξοτάτου Δημητρίου προστάτου.
Φυσικὸ λοιπὸν ἦταν οἱ βυζαντινοί στρατιῶτες καὶ οἱ ἀκρίτες νὰ φαντάζονταν τοὺς προστάτες τους πολεμιστὲς ἁγίους ὅμοιους στὴν ἐμφάνιση με αὐτοὺς καὶ ἡ ἀντίληψη αὐτὴ φυσικὸ ἦταν νὰ ἐπιδράση καὶ στὴν ἀπεικόνισή τους. Οἱ ἁγιογράφοι τοὺς παριστάνουν τώρα ὅμοιους μὲ τοὺς στρατιῶτες ποὺ ἔβλεπαν γύρω τους.
7. Ο ΜΕΓΑΣ ΔΟΥΞ
Στὰ χρόνια τῶν Παλαιολόγων ἐμφανίζεται ἕνας καινούργιος καὶ πολὺ περίεργος τύπος στὴν παράσταση του Αγίου Δημητρίου. Ο ῞Αγιος δηλαδὴ ἐμφανίζεται μὲ τὴν ἐπίσημη στολὴ τῆς Αὐλῆς τῶν Παλαιολόγων. Φορεῖ πλούσια κοσμημένο χιτῶνα μὲ κεντητή ζώνη κι’ ἀπάνω σ᾿ αὐτὸν λιθοστόλιστο μανδύα, ἔχει στο κεφάλι του περίεργο πίλο καὶ κρατάει ψηλή κατάκοσμη βακτηρία. Περίεργος εἶναι ὅμως καὶ ὁ τίτλος στὴν ἐπιγραφὴ ποὺ τὸν συνοδεύει. Ο ῞Αγιος ὀνομάζεται «ὁ Μέγας δούξ», δηλαδὴ ὁ ᾿Αρχιναύαρχος.
Παλαιότερα πίστευαν πὼς ὁ τύπος αὐτὸς τοῦ ῾Αγίου δημιουργήθηκε ἀπὸ τοὺς Σέρβους, γιατὶ ἔτυχε νὰ εἰκονίζεται καὶ σ᾽ ἐκκλησίες τῆς Σερβίας. Αὐτὸ εἶναι ὅμως μιὰ μεγάλη ἀνακρίβεια, ποὺ προῆλθε ἀπὸ τὸ ὅτι δὲν ἦταν γνωστὴ ἡ πηγὴ τῆς παραστάσεως. Σήμερα τὰ πράγματα εἶναι ξεκαθαρισμένα.
Στη βιογραφία τοῦ Γρηγορίου Παλαμᾶ, ποὺ ἔγραψε ὁ Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Φιλόθεος, διαβάζουμε πὼς ὁ Παλαμᾶς στὰ πρῶτα χρόνια τῆς μοναχικῆς του ζωῆς βρισκόταν μὲ λίγους συντρόφους του στη Θεσσαλονίκη καὶ σκεπτόταν ἂν ἔπρεπε νὰ μείνη ἐκεῖ μ᾿ αὐτοὺς σὲ κανένα μοναστήρι ἢ νὰ πάη σὲ ἄλλο περισσότερο ἐρημικό μέρος. Τότε εἶδε ἕνα ὅραμα.
Βρέθηκε μὲ τοὺς συντρόφους του στὸ παλάτι τοῦ βασιλέα Χριστοῦ, ποὺ καθόταν μὲ τὴ βασιλική του στολὴ σὲ ψηλό θρόνο καὶ εἶχε γύρω του συγκλητικοὺς καὶ αὐλικοὺς ντυμένους μὲ τὴν ἐπίσημη στολή τους. ᾿Απ᾿ αὐτοὺς ἕνας μὲ τὴ στολὴ τοῦ Μεγάλου δούκα, δηλαδὴ τοῦ ᾿Αρχιναυάρχου, πῆγε κοντὰ στὸν Παλαμᾶ καὶ τὸν ἀγκάλιασε. Αὐτός, ποὺ δὲν ἦταν ἄλλος ἀπὸ τὸν ᾿Αγ. Δημήτριο, εἶπε πὼς θὰ κρατήση κοντά του, δηλαδὴ στὴ Θεσσαλονίκη, τὸν Παλαμά, γιατὶ αὐτὸ ἦταν τὸ θέλημα τοῦ βασιλέα Χριστοῦ. Έτσι λοιπὸν δημιουργήθηκε ὁ τύπος τοῦ ῾Αγ. Δημητρίου μὲ τὴ στολὴ τοῦ Μεγάλου δούκα.
Ἡ σύντομη αὐτὴ ἐπισκόπηση δείχνει πόσο εὐέλικτη ἦταν ἡ βυζαντινὴ εἰκονογραφία καὶ μὲ ποιὸν τρόπο προσαρμοζόταν στὶς ἰδέες τῆς κάθε ἐποχῆς. Μύθος λοιπὸν εἶναι ἡ ἀκινησία καὶ ἡ ἀπολίθωσή της.
Ο ῞Αγιος Δημήτριος, που πήραμε για παράδειγμα, ξεκινάει μὲ τὴν αὐλική στολὴ τῆς ἐποχῆς τοῦ Γαλερίου, γίνεται ὕστερα καβαλλάρης με σιδερένια πανοπλία, ένας δηλαδὴ βυζαντινός στρατιώτης, γιὰ νὰ καταλήξη, στα χρόνια τῶν Παλαιολόγων, μὲ τὴν ἐπίσημη στολὴ τοῦ ᾿Αρχιναυάρχου.
᾿Απὸ τοὺς διάφορους ὅμως αὐτοὺς τύπους στὶς εἰκόνες τοῦ ῾Αγίου κεῖνος ποὺ ἰδιαίτερα αγαπήθηκε ἀπὸ τὸν ἑλληνικό λαό, εἶναι χωρὶς ἀμφιβολία ὁ τύπος τοῦ καβαλλάρη. Αὐτὸς πραγματικά ενσαρκώνει τὰ ἑλληνικά ιδεώδη της λεβεντιᾶς καὶ τῆς παλικαριᾶς ἀκόμα ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα.
ΠΡΟΣΟΧΗ: Στο ίδιο τεύχος της «ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗΣ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ» (1971) είχε δημοσιευθεί ένα ευσύνοπτο κείμενο του ζωγράφου-χαρκάκτη Κώστα Μαλάμου με τίτλο «Η Εθνική Πινακοθήκη και το μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου» (σελ. 389 επ.), στο οποίο o αρθρογράφος μετέφερε τα λόγια του τότε Διευθυντή της Πινακοθήκης Μαρίνου Καλλιγά, που είναι άκρως αποκαλυπτικά για την θεαματική λοξοδρόμηση του σημερινού μουσείου από τον αρχικό προορισμό του:
«...τὰ ἔργα τέχνης εἶναι ὁ πνευματικὸς καθρέπτης ἑνὸς ἔθνους. Εἰς τὴν Ἐθνικὴν Πινακοθήκην θὰ συμπυκνωθῇ ἡ ἔκφρασις τῆς ὑποστάσεως ὡς ἔθνους. Ἡ Ἐθνικὴ Πινακοθήκη πρέπει νὰ γίνῃ πνευματικὸς ὁδηγὸς τῆς Νεότητος καὶ νὰ παρέχη ψυχικὴν ἀνάτασιν εἰς τὸν πολίτην διδάσκουσα συγχρόνως ποῖα εἶναι τὰ καλλιτεχνικὰ ἐπιτεύγματα καὶ τὰ πνευματικά ρεύματα τῶν ἄλλων ἐποχῶν καὶ τῶν ἄλλων ἐθνῶν...».
Είναι κάτι παραπάνω από προφανές ότι, φιλοξενώντας η σημερινή Εθνική Πινακοθήκη τα επίμαχα αντιχριστιανικά ψευδοκαλλιτεχνήματα που παραμόρφωσαν τα Θεία πρόσωπα της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, ακυρώνει βάναυσα τον στόχο που εκλήθη να υπηρετήσει η Εθνική Πινακοθήκη από την ημέρα της ιδρύσεώς της και ο οποίος τόσο μεστά επριγράφεται στο ανωτέρω απόσπασμα του Μαρίνου Καλλιγά.
Ευχαριστούμε για ακόμα μια φορά....
Χρόνια Πολλά, η Παναγία μας πάντα Σκέπη και Βοηθός.
Παρατήρησα ότι στην Αμερική υπάρχει ένα μεγάλο ρεύμα ανθρώπων που ανακαλύπτουν την Ορθοδοξία και ένα ακόμη μεγαλύτερο ρεύμα που επιστρέφει γενικώς στον Χριστιανισμό. Φαίνεται ότι το έχουν μεγάλη ανάγκη οι Αμερικάνοι αυτήν την στιγμή. Ταλαιπωρούνται πολλές δεκετίες τώρα από τους σιωνιστές Εβραίους και προσπαθούν να σταθούν ξανά στα πόδια τους. Από ότι φαίνεται η Ορθοδοξία στους Αμερικάνους τους δίνει πίσω τις χαμένες τους σταθερές. Συγκεκριμένα ο ασκητισμός της Ορθοδοξίας. Η απλότητα της.
Επίσης παρατήρησα ότι η Ορθοδοξία εκεί πέρα είναι ακόμα αγνή. Δεν έχει λερωθεί από τις δικές μας θρησκοληψίες και τον μηγιάγκιχτο και υποκριτικό καθωσπρεπισμό μας.
Οι Ορθόδοξοι εκεί είναι αυτοί που πραγματικά είναι. Δεν προσποιούνται, δεν υποκρίνονται, αγωνίζονται.
Οι Αμερικάνοι μας έχουν βάλει τα γυαλιά. Ποιός το περίμενε.
Πολύ περισσότερο ταυτίζομαι με κάποιον χριστιανό Αμερικάνο, με κάποιον αφυπνισμένο Γερμανό, παρά με έναν Έλληνα.
Εκεί καταντήσαμε. Να μιλάμε Ελληνικά ο ένας στον άλλον, αλλά να μην μπορούμε να συνεννοηθούμε.
Μακάρι ο Θεός να δώσει στον πλανήτη ακόμα μία ευκαιρία. Δεν έχει έρθει η ώρα μας ακόμα.
Όσο γιά τους Έλληνες. Αξίζουμε τα χειρότερα ΟΛΩΝ. Μόνο τα χειρότερα.